Uzay hukukuna nazaran Ay’ın sahibi kim?

NASA ve ESA’nın Artemis programı, 2020’lerin sonuna kadar Ay’da bir ana kamp ve 2030’larda da daha fazla araştırma merkezi kurmayı hedefliyor. Çin Ulusal Uzay Yönetimi ve Rusya Federal Uzay Ajansı Roscosmos da emsal tarihler olan 2030’larda kendi Ay üslerini inşa etme planlarını açıkladı.

Bildiğiniz üzere Ay’ın üzerinde şu anda iki ülkenin bayrağı dalgalanıyor… yada daha doğrusu sabit bir halde ıssızlığın ortasında duruyor. Biri Amerika Birleşik Devletleri’nin başkası, Çin’in olan bu bayraklar Ay’a dikilmiş olsa da bu Ay’ın sahipleri olduğu manasına mı geliyor? Aslında hayır, çünkü bu alanı düzenleyen uzay hukuku bulunuyor ve uzayda sahipliğin birtakım kuralları var. Kurallar, gök cisimlerinin sahipliğini açıkça engelliyor ve kullanımını tüm insanlara özgür kılıyor. Ama yasal boşluklar, bazır kaidelerde mülkiyet hakkını ve madencilik üzere faaliyetleri de müsaade veriyor.

ESA’da milletlerarası kamu hukuku lideri Alexander Soucek’e göre ulusların yahut şirketlerin sahiden Ay’a, Mars’a yahut başka gök cisimlerine sahip olması mümkün değil; “Bir ulus Ay’a bayrak dikebilir, fakat bunun rastgele bir yasal manası yahut sonucu yoktur. Bu, hiçbir ülkenin Ay’da egemenlik tez edemeyeceği yahut onu kendi toprağı yapamayacağı Dış Uzay Antlaşması’nda yer almaktadır.” Soucek tıpkı vakitte bu kanunun SpaceX üzere özel şirketleri de kapsadığının altını çiziyor.

Dış Uzay Antlaşması da ne?

Sovyetler Birliği’nin dünyanın birinci yapay uydusu olan Sputnik 1’i 1957 yılında yörüngeyi uzunluktan boya geçtiğinde orijinal olasılıkların kapıları açıldı. Bu olasılıkların kimileri bilimsel, kimileri ticari ve kimileri da maddelerdi. Takip eden on yılın sonunda 1967 tarihinde Dış Uzay Antlaşması (Outer Space Treaty  – OST) hazırlanarak milletlerarası uzay hukukunun temeli atıldı. Bu antlaşma kesin bir bağlayıcılık manasına gelmese de Şubat 2022 itibariyle 112 ülke muahedenin tarafları olmuş ve unsurlarını kabul etmiş durumda. Dış Uzay Antlaşması’na nazaran;

• Uzayın keşfedilmesi ve kullanılması tüm ülkelerin faydasına ve çıkarlarına uygun olacak ve tüm insanlığın ilgi alanı olacaktır.
• Uzay, tüm devletler tarafından keşif ve kullanım için hür olacaktır.
• Uzay, egemenlik argümanıyla, kullanım yahut işgal yoluyla yahut öbür rastgele bir yolla ulusal tahsise tabi değildir.
• Devletler, nükleer silahları yahut öteki kitle imha silahlarını yörüngeye yahut gök cisimlerine yerleştiremez yahut diğer bir formda uzaya konuşlandıramaz.
• Ay ve başka gök cisimleri barışçıl maksatlarla kullanılacaktır.
• Astronotlar insanlığın elçisi sayılacaktır.
• Devletler, hükümet yahut hükümet dışı kuruluşlar tarafından yürütülen ulusal uzay faaliyetlerinden sorumlu olacaktır.
• Devletler, uzay objelerinin neden olduğu ziyanlardan sorumlu olacaktır.
• Devletler, uzayın ve gök cisimlerinin ziyanlı kirlenmesinden kaçınmak zorundadır.

Sahiplik yok lakin mülkiyet ve madencilik mümkün

Şimdiye kadar epey uygun lakin beşerler Ay’dan yahut Mars’tan materyal çıkarırsa ne olur? Bu madenlerin sahibi olup satabilirler mi? Soucek’e nazaran bu, değerli bir tansiyon noktası. Çünkü bu mevzuyu yasal olarak düzenleyen rastgele bir mutabakat bulunmuyor ve burası halihazırda kullanımda olan tüm uzay hukukunun gri bir noktası.

Öte yandan mevcut uzay hukukunda düzenlenmesi gereken daha pek çok bahis var. Evet, devletler bir gök cisminin sahibi olamıyor fakat teknik olarak gök cisimlerindeki kaynakları kullanabilir. Yani kolay uzay madenciliği karlı bir nokta olabilir. Bununla birlikte İnsan Hakları Üniversal Beyannamesi, bireylerin mülk sahibi olmak için temel bir hakka sahip olduğunu belirtiyor. Bu, varsayımsal olarak, rastgele bir kişinin Ay’da bir mesken inşa edebileceğini ve kendisininmiş üzere sahiplenebileceği manasına geliyor.

Yazımızın sonuna gelirken, aktüel hareketlere de bakmakta yararın olduğunu düşünüyorum. Mevcut memleketler arası hukuklara nazaran devletler yahut şirketler uzayda bir cismin sahibi olamıyor lakin uzay madenciliğinin yasallaştırılması ise süratle gelişen bir husus. ABD, 2015 yılında uzay rekabetini koruyan bir yasa çıkardı ve uzay madenciliğini mümkün kıldı. Japonya, Çin, Hindistan ve Rusya da dahil olmak üzere öteki ülkelerde de emsal yasalar üzerinde çalışılıyor.